Бурхи Сармасти Валӣ пайвандгари динҳову тамаддунҳо

Бурхи Сармасти Валиро, ки оромгоҳаш дар деҳаи Боршиди ноҳияи Сангвори ҷумҳуриямон мебошад, дар бисёр аз кишварҳои ҷаҳон, ба ҳайси як шахсияти мазҳабии зоҳиду тақводор, ки яке аз умматони пайғамбар ҳазрати Мӯсо алайҳисаллом буда, ниҳоят башардӯст аст, мешиносанд ва дар тӯли беш аз се ҳазор сол ёдашро гиромӣ медоранд.

Дар замони соҳибистиқлолӣ бо дастур ва ҳидояти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти ҷумҳурӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мақбараи ин шахсияти бузург, ки дар як гӯшаи дурдасти куҳистони Ватанамон замоне харобаву вайрона буд, азнавсозӣ шуда ба ҷои зиёрати ҳазорон нафар зоирин аз дуру наздик табдил ёфтааст. Замоне аз сабаби набудани пайраҳа ҳатто пиёда рафтан ба зиёрат хавфу хатарҳои зиёде дошт. Акнун дар шароити мушкили куҳистон то дари мазор роҳи мошингард сохта ба истифода дода шудааст.

Муҳақққи исломшиноси рус В.Н. Басилов дар китоби худ «Культ святых в исламе» (Москва 1970) навиштааст, ки «дар байни мардуми Осиёи Миёна, ба хусус туркманҳо, ӯзбекҳо, қазоқҳо ва тоҷикон Бурқут-бобо, ё худ Бурқ ё Девонаи Бурх ё Борх ном шахсияти мазҳабии ғайриисломӣ мавриди эътироф қарор гирифтааст». Ба қавли Н. Басилов Бурқут-бобо дар мифологияи туркманҳо шахсиятест, ки калиди боронро дар ихтиёр доштааст. Дар устураи халқҳои Осиёи Миёна Бурхи Сармасти Валӣ дар масъалаи барҳам додани дӯзах бо Худованд мунозира кардааст. Бо шафоати ӯ мурдаҳо зинда ва бефарзандон соҳиби фарзанд мешуданд. Дар устураҳои тоҷикӣ низ ин хусусиятҳои Бурхи Валӣ дарҷ ёфтаанд. Дар ҳар сеи ин кишварҳои Осиёи Миёна (Ӯзбекистон, Қазоқистон, Туркманистон) ва ҳатто дар Афғонистону Эрону Покистон чандин зиёратгоҳҳое мавҷуд аст, ки марбути ин шахсияти мазҳабӣ дониста мешаванд.

Дар баробари ин фикру ақидаҳои дигаре дар бораи шахсияти Бурхи Сармасти Валӣ мавҷуд аст. Ба қавли шоир Салимшо Ҳалимшо табибе, ки дар китоби Авасто бо номи Срита (Трита ё Исрит) омадааст, ҳамин хазрати Бурхи Сармасти Валӣ мебошад. Маънои луғавии Срита лахча будааст, ки то ба имрӯз лахчаро дар лаҳҷаи шуғнии забони тоҷикӣ «бурх» мегӯянд. Срита табибе будааст, ки бо лахча муолиҷа мекардааст. Срита ё худ Бурхи Валӣ аз абераҳои Шоҳ Ҷамшед аст ва соҳиби ду фарзанд будааст, ки якеро Гаршосп (Кришаспа) ва дигареро Вахшур мегуфтаанд. Дар ин бора Салишо Ҳалимшо достоне навиштааст бо номи «Ноҷиёни дунё», ки соли 2007 дар маҷаллаи «Садои Шарқ» ба нашр расидааст.

Бархе аз муҳаққиқин бар ин назаранд, ки Бурхи Сармасти Валӣ ин ҳамон Борух ибни Нериё ном шахсияте мебошад, ки дар аҳди пайғамбарии Ирмиё (а) котиби ӯ ба шумор мерафтааст ва зикри хайраш дар китоби Ирмиёи набии Таврот рафтааст. Қисмати дигари муҳаққиқин бар ин назаранд, ки Осаф ибни Бархиё, вазири пайғамбар ҳазрати Сулаймон ин ҳамон Бурхи Сармасти Валӣ ҳаст.

Тақводориву зоҳидӣ ва башардӯстии Бурхи Сармасти Валӣ боиси он гардид, ки дар дини мубини ислом ҳам ҳанӯз аз даврони аввали интишораш ҳамчун дӯсти Худо эътироф шуда, қадру манзаллати хосеро ҳамчун Қутбулорифин доро будааст. Дар осори хаттии исломӣ ҳанӯз дар асри 10 яке аз поягузорони тасаввуф Абӯ Толиби Маккӣ дар китоби худ «Қутулқулуб» дар бораи Бурхи Сармасти Валӣ маълумоти хубе додааст. Шоирону адибони маъруфи классик Фариддадин Аттор, Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, Муҳаммад Порсо, Мирсайид Алии Ҳамадонӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Алӣ ибни Ҳусайн Воизи Кошифӣ, Мавлавии Ҷунунӣ ва ғайра дар борааш достонҳову қиссаҳое дар осори худ овардаанд.

Бо вуҷуди ин боз саволҳои зиёде дар бораи рӯзгори ин шахсияти дар олам маъруфи мазҳабӣ вуҷуд доранд, ки аниқ кардану посух додан ба онҳо ва шарҳу эзоҳи онҳо барои илми тоҷик як кори хеле муҳим ва хеле муфид хоҳад буд.

Баргузории ҳамоиши байналмилалии илмие ё худ Симпозиуме байналмилалие бо ширкати олимони Россия, Ӯзбекистон, Туркманистон, Қазоқистон, Афғонистон ва Эрон дар бораи шахсияти Бурхи Сармасти Валӣ ба бисёр масъалаҳои торик рӯшанӣ меандозад, Аз тарафи дигар робитаҳои гусастаи пажуҳишгарони ин мавзуъро пайванд сохта, дар ба ҳам наздикшавии адёну тамаддунҳои мухталифе, ки Бурхи Валӣ дар он ҳамчун шахсият нақше дорад, саҳми арзандае хоҳад гузошт.

Султони Ҳамад