ДАРГУЗАШТИ ҚУРЪОНПАЖӮҲЕ, КИ КОФАР ЭЪЛОМ ШУДА БУД

Дунёи ислом қуръонпажӯҳеро аз даст дод, ки рӯзгоре "муртад" хонда ва ҳамсараш ба ӯ "ҳаром" эълом шуд. Моҷарои ҷанҷолии Наср Ҳомид Абӯзайд дар соли 1992 ва дар ҳангоми тақозои ӯ барои иртиқо аз симати донишёрӣ ба устодии шӯъбаи арабии донишгоҳи Қоҳира оғоз шуд.

Ӯ китобҳо ва мақолоти худро ба кумитаи арзишёбии донишгоҳ ироа кард, аммо чанд тан аз аъзои кумита дар ҷараёни баррасии осораш вайро муттаҳам ба "тавҳин ба ислом" карданд - иттиҳоме, ки на фақат мӯҷиби радди дархости ӯ шуд, балки пойи муддаъиёни дигареро ба миён кашид, ки бо истинод ба қироати худ аз шариъати исломӣ тавонистанд дар додгоҳи Миср ӯро "муртад" эълом кунанд. Кор ба инҷо хотима пайдо накард. Додгоҳ таҳти ин унвон, ки Ҳомид Абӯзайд "кофир" шудааст, издивоҷи ҳамсари мусулмонашро низ ботил эълом кард.

Аммо ин ҳама хашм алайҳи касе буд, ки гуфта мешуд дар ҳаштсолагӣ ҳофизи Қуръон буда ва дар дувоздаҳсолагӣ ба иттиҳоми иртибот бо "Ихвон-ал-муслимин" ба зиндон афтодааст. Ҳомид Абӯзайд таҳти таъсири ин алақаҳои динӣ буд, ки ба мутолеъоти исломӣ ва забоншиносӣ рӯй овард. Аммо ӯ батадриҷ бо фаро гирифтани назарияҳои иртибот ва забоншиносӣ назароти ҷадиде дар бораи фаҳму тафсири Қуръон ироа кард.

"Паёме аз биҳишт ба замин"

Абӯзайд Қуръонро каломе осмонӣ медонист, ки аз ҳамон лаҳзае ки бар забони паёмбар ҷорӣ шуд, ба китобе инсонӣ бадал гашт. Ӯ дар китоби худ "Мафҳум-ун-нас", ки ба форсӣ таҳти унвони "Маънои матн" мунташир шуда, менависад: "Қатъан ин паёме аз биҳишт ба замин аст, аммо паёме, ки ҷудо аз қавоъид ва воқеъиёт, сохтори фарогири ин воқеъиёт ва муҳиммтар аз ҳама, чаҳорчӯбҳои фарҳангӣ (-и ҷомеъа) нест."

Ба эътиқоди ӯ, худованд барои сухан бо бандагонаш бояд худро дар сатҳи онон "таназзул" диҳад ва бо истифода аз низоми фарҳангӣ ва луғавии мавҷуд бо онҳо сухан бигӯяд. Абӯзайд бо таъсир аз Тушиҳику Изутсу, исломшиноси шаҳири жопунӣ, ба баррасии ҳанҷорҳо ва ибороти Қуръон пардохт ва ин назарияро матраҳ кард, ки худованд ба забоне сухан гуфт, ки воҷиди фарҳанг ва воқеъиёти хос ва таърихии аъроб буд.

Ин фарҳангу таърихро набояд бо усораи паёми илоҳӣ иштибоҳ гирифт. Балки бо баҳрагирӣ аз назария ва равишҳои забоншинохтӣ мебоист варои маъонии таърих рафт, то битавон паёми паёмдиҳандаро дарк кард. Ӯ бо таъсирпазирӣ аз таъвил ва ҳерменевтики файласуфоне чун Ҳонс Геург Годомер робитаи хос ва мунҳасир ба фарде бо Қуръон қоил буд, ки дар аъсор ва фазоҳои фарҳангӣ ва иҷтимоъии гуногун мутафовит аст. Ҳеҷ дарк ва тафсири қатъӣ, ниҳоӣ ва ягонае аз китоби муқаддас вуҷуд надорад.

Ба заъми Абӯзайд, касоне, ки бо нисбӣ будани ин қироъатҳо мухолифанд, бо нафйи ақлонияти башарӣ амалан паёми аслии Қуръонро нафй (инкор) мекунанд. Вай дар китоби "Мафҳум-ун-нас" менависад Абдуллоҳ бинни Аббос, яке аз саҳобаи паёмбар ва муфассирини машҳури Қуръон, тундар ва раъдро ба фариштае ташбеҳ кард, ки абрҳоро бо манҷаниқе ба ҳаракат дармеоварад.

Раҳоии Қуръон аз "зиндони ҳалол ва ҳаром"

Ба гуфтаи Абӯзайд, ҳамаи муслимин дар он замон медонистанд, ки мутуни муқаддас табйине аз падидаҳои физикӣ ва башарӣ ироа намедиҳад, балки ин бар уҳдаи ақли башарӣ аст, ки ба мутолеъа ва шинохти табиъат ва инсон бипардозад.

Вай меафзояд: "Чунин дарке (аз нақши ақлоният) аст, ки мушаххасан ҷузъи муҳиммтарин решаҳои дастовардҳои илмӣ ва фаннии донишмандони мусалмон ба ҳисоб меояд." Дастоварде, ки ба гуфтаи ӯ, масеҳиён гирифтанд ва бунёни Ренесонсро гузорданд.

Абӯзайд дар ташреҳи робитааш бо Қуръон гуфт беш аз салафиҳо, ки худро ба "ҳалолу ҳаром" дар матн маҳдуд кардаанд, ба ин китоб ишқ меварзад. Китобе, ки ҳунарҳои самъӣ (шунидорӣ) ва басарии (дидории) беназиреро халқ карда, ба гуфтаи ӯ, имрӯз "абзори" дасти сиёсатбозон шудааст.

Вай меафзояд: "Ҳеҷ кас аз Қуръон лаззат намебарад. Мо бо тиловати Қуръон ё дар ҳаросем ва ё дар орзӯи биҳишт. Мо Қуръонро ба матне табдил мекунем, ки ё ташвиқ мекунад ё иръоб (метарсонад). Ба ҳавиҷу чумоқ бадал мекунем. Ман мехоҳам Қуръонро аз ин зиндон раҳо кунам, то як бори дигар муваллиди фарҳанг ва ҳунаре шавад, ки дар ҷомеъаи мо хафа шудааст."

Абӯзайд бо тамоиз қоил шудан байни таъвил ва тафсир нишон дод чи гуна насли аввали мутакаллимини исломӣ, ҳамчун муътазила, бо баҳрагирӣ аз ақл ба фаҳми Қуръон ҳиммат гумориданд. Аммо дар қуруни баъдӣ, ки нақл ҷойи ақлро гирифт, ва тафсир ҷойи таъвилро, ашоъара (яъне ашъариҳо ё пайравони Абулҳасани Ашъарӣ, ки қарнҳои 9 ва 10 милодӣ зиндагӣ кардааст) нақши истидлоли ақлонӣ дар фаҳми Қуръонро инкор карданд ва таъвилро номуҷоз (нораво) шумурданд.

Онҳо мӯътақид буданд, ки агар бар авсофи Худованд вожаҳое ҳамчун басир, раҳим ва ғайра ба кор меравад, наметавон аз ҳадди маънои лафзии онҳо убур кард. Ашоъара ҳатто дар мавриди биҳишт ва ҷаҳаннам ҳам ба ҳамон суратҳои омада дар Қуръон иктифо карданд ва фаротар рафтан аз онҳоро ҷоиз нашумурданд ва ба ин тартиб роҳро бар як нигариши фалсафӣ ва ақлонӣ ба дин бастанд.

Абӯзайд дар яке аз муҳиммтарин китобҳои худ ба номи "Ал-итҷоҳ-ал-ақли-фи-л-тафсир" ба дифоъ аз ин шеваи мӯътазила пардохт ва ҷиҳатгирии ақлӣ нисбат ба Қуръон, яъне истифода аз донишҳои башарӣ дар фаҳми Қуръонро на фақат ҷоиз, балки зарурӣ шумурд."

Ӯ ки ба суннати мӯътазила дар Эрон алоқаманд буд, дар миёни мутафаккирони эронӣ низ ҷойгоҳ ва нуфузи вижае дошт. Илова бар "Маънои матн" китобҳои дигари ӯ ҳамчун "Нақди гуфтмони динӣ" ва "Чунин гуфт Ибни Арабӣ" ба форсӣ тарҷума шудаанд. Додгоҳи таҷдиди назари Миср саранҷом ҳукми иртидоди ӯро пас гирифт, аммо Абӯзайд аз тарси ифротиюн ба Ҳуланд рафт ва дар донишгоҳи Лейден ба тадрис пардохт.

Ӯ рӯзи душанбе дар синни 67-солагӣ дар бемористоне дар Миср даргузашт. Ҷасади ӯ қарор аст дар зодгоҳаш шаҳри Танто ба хок супурда шавад. Абӯзайд дар соли 2000 дар мусоҳибае гуфт: "Мехоҳам ба уммати мусалмон бигӯям, ки ман мусалмон ба дунё омада, мусалмон бузург шуда ва мусалмон зиндагӣ кардаам ва иншоаллоҳ мусалмон ҳам аз дунё хоҳам рафт."